سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یزد، نهادی نظامی ـ امنیتی با هدف پاسداری از انقلاب اسلامی و دستاوردهای آن؛ نیز زیرمجموعۀ فرماندهی کل سپاه در استان یزد.
پیشینه: هستۀ اولیۀ تشکیل این نهاد به شکل‌گیری ستاد استقبال از ورود امام خمینی (ره)، رهبر انقلاب و بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، از پاریس به ایران (12 بهمن ۱۳۵۷) بازمی‌گردد. برخی از اعضای این ستاد پس از پیروزی انقلاب در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، در گسترۀ وسیع‌تری و به‌منظور پاسداری از انقلاب و دستاوردهای آن در سطح کشور فعال شدند که درنتیجۀ آن کمیته‌های انقلاب اسلامی (23 بهمن ۱۳۵۷) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (2 اردیبهشت ۱۳۵۸) به دستور امام خمینی (ره) تأسیس شد (سپاه ... ، ج ۱، ص ۳۴-35).
با شکل‌گیری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در مرکز، این نهاد هم به‌سرعت در مراکز استان‌ها و شهرستان‌ها ازجمله یزد پایه‌ریزی و تأسیس شد. بدین‌منظور سپاه یزد در نخستین گام، به عضوگیری نیرو اقدام کرد. ساختمان آن در بلوار شهید صدوقی کنونی قرار داشت و شورای فرماندهی آن با دعوت از نیروهای کمیتۀ انقلاب اسلامی تشکیل شد. این شورا متشکل بود از: محمد منتظرقائم*، فرمانده سپاه؛ علی صالحی، مسئول آموزش؛ حجت‌الاسلام محمدعلی صدوقی، مسئول روابط عمومی؛ محمدرضا ظریف، مسئول اطلاعات؛ احمد دوست‌حسینی، مسئول عملیات؛ اکبر اعتمادیان، مسئول تدارکات و محمدعلی وحدتی، مسئول مالی و نیروی انسانی؛ اما پس از هفت ماه، همگی اعضا به‌سبب مشکلات و نداشتن وقت کافی برای انجام مأموریت‌ها در ۲۷ آذر ۱۳۵۸، از عضویت در این شورا استعفا کردند؛ پسازآن، فرمانده وقت کل سپاه ابراهیم ابراهیمی ترک (شهادت:۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۲) را که عضو هیئت‌علمی آموزشکدۀ فنی یزد بود، به فرماندهی سپاه یزد منصوب کرد (بهبودزاده، دهم ... ، ج ۲، ص ۵۴۹-550). با این تغییر، فعالیت سپاه یزد شتاب بیشتری گرفت و با دعوت از دو مربی آموزش نظامی از تهران به آموزش فشردۀ دو‌هفته‌ای نیروهای خود و جوانان انقلابی اقدام کرد؛ همچنین، با یاری‌گرفتن از بازاریان، کارمندان و کارگران و ایجاد گروه‌های گشت‌زنی در سطح شهر، بخشی از تأمین امنیت شهر را بر عهده گرفت (همان‌جا؛ نظام‌زاده).
در این دوره، سپاه پاسداران یزد افزون‌بر همکاری با نیروهای کمیته، شهربانی و ژاندارمری در برقراری امنیت، در تأمین امنیت انتخابات ۱۳۵۸ ش (همه‌پرسی تعیین نوع حکومت، خبرگان قانون اساسی و ریاست جمهوری)، دستگیری وابستگان رژیم پهلوی، به‌ویژه افراد فرقه‌های بهائیت و بابیت؛ مبارزه با قاچاق کالا و مواد مخدر، نیز نظارت بر کشتزارهای غیر قانونی مواد مخدر در سطح استان کوشا و هم‌زمان مُعین حفظ امنیت و مبارزه با قاچاق مواد مخدر در استان سیستان‌وبلوچستان (شهرهای سراوان، نیک‌شهر، زاهدان، خاش، چابهار، ایرانشهر و زابل) بود و در تحقق مأموریت اخیر، نیروهای خود را در چند مرحله، به‌صورت انفرادی و گروهی به این استان فرستاد که همراه نیروهای اصفهان، کرمان، مازندران و خراسان امنیت این منطقه را تأمین کردند. در‌این‌بین، شماری از آن‌ها ازجمله رمضان احمدی (شهادت: ۶ آذر ۱۳۵۸)، فرمانده سپاه نیک شهر؛ محمدحسین زحمتکش (شهادت: ۷ دی ۱۳۵۸)، مسئول تأسیسات سپاه زاهدان و سید محمدکاظم حسینی‌زادۀ مهرجردی*، فرمانده عملیات سپاه سیستان‌وبلوچستان، شهید شدند (نک: رنجبر، روایت شرق، ص ۴۰-73؛ بهبود زاده، صالح، ص ۶۳-65).
با استعفای ابراهیمی از فرماندهی، محمد منتظرقائم در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۹ به فرماندهی منصوب شد. ازآنجاکه این تغییر با تحرکات ارتش عراق در مرزهای غربی ایران هم‌زمان بود، ابراهیمی با گروهی از پاسداران یزد به منطقۀ قصر شیرین، در غرب استان کرمانشاه رفت و در ۱۱ اردیبهشت همان سال، در پاسگاه مرزی دربندجوق (تپه‌رَش) به شهادت رسید. جواد محمدی‌پناه نیز از همین گروه در اواخر همان ماه در نقطۀ صفر مرزی سرپل ذهاب (تنگ هوان) نزدیک روستای تپه‌رش مجروح شد (رنجبر، روایت غرب، ص ۹۰؛ بهبودزاده، بخوان ... ، ص ۲۶-27).
مهم‌ترین مأموریت سپاه یزد در دورۀ فرماندهی منتظرقائم تجاوز نظامی نیروهای واکنش سریع ارتش امریکا به ایران در ۴ اردیبهشت ۱۳۵۹ بود که پس از شکست آن‌ها در عملیات موسوم به دلتا در صحرای طبس، عباس دوزدوزانی، فرمانده سپاه پاسداران، به سپاه یزد مأموریت داد موضوع را بررسی و گزارش کند؛ بدین‌ترتیب، محمد منتظرقائم، در ۵ اردیبهشت ۱۳۵۹، همراه پاسداران عباس سامعی، محمدرضا لاور، سید علیرضا طباطبایی (شهادت: ۶ مرداد ۱۳۶۰) و محمدعلی درستکار به مکان فرود هواپیماها و سقوط بالگردهای امریکایی در صحرای طبس رفتند؛ اما هنگام جمع‌آوری اسناد برجای‌مانده، دو فروند هواپیمای نیروی هوایی ارتش بدون اطلاع از حضور آن‌ها اقدام به بمباران بالگردهای آمریکایی کردند. درنتیجه منتظرقائم به شهادت رسید و بقیه نیز مجروح شدند (لاور، ص ۷۷-87). در پی این حادثه، خلیل حسن‌بیکی اله‌آباد* مدتی کوتاه و پسازآن، مهدی احمدی به مدت سه ماه، سرپرست سپاه یزد شد. در اواخر تیر ۱۳۵۹، محمدرضا محمدی، از دانشجویان پزشکی دانشگاه اصفهان و از نیروهای سپاه ناحیۀ ۲ اصفهان، فرماندهی سپاه یزد را به مدت شش ماه بر عهده گرفت (یزدانی، ص ۸۹؛ احمدی؛ بهبودزاده، اطلاعات ... ).
این سپاه به‌موازات اقدامات خود در شهرستان یزد، در اردکان*، بافق*، تفت*، میبد* و مهریز* سپاه این شهرستان‌ها را نیز به راه‌اندازی کرد که عمدۀ فعالیت آن‌ها در سه بخش امنیتی، عمرانی و فرهنگی بود: درزمینۀ امنیتی، ایجاد گشت‌های شبانه برای برقراری امنیت محلات شهر، شناسایی و دستگیری عوامل منافقین، کشف اسلحه، ایجاد قرارگاه‌های بازرسی و مبارزه با قاچاق کالا؛ در حوزۀ عمرانی، همکاری با جهاد سازندگی برای جاده‌سازی، احداث مراکز بهداشتی ـ درمانی و کمک به مردم در امور کشاورزی؛ و درزمینۀ فرهنگی، برگزاری مراسم ملی و مذهبی (یزدانی، همان‌جا؛ احمدی؛ بهبودزاده، همان).
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد در دفاع مقدس: پس از هجوم عراق به ایران (31 شهریور ۱۳۵۹)، سپاه استان یزد نخستین گروه از رزمندگان پاسدار و بسیجی این استان (از شمار آن‌ها اطلاعی در دست نیست) را به مناطق سرپل ذهاب و قصر شیرین در غرب استان کرمانشاه گسیل کرد. در آبان ۱۳۵۹، گروهی دیگر به استعداد ۲۳ پاسدار به جبهۀ جنوب و به منطقۀ آبادان رفتند که در این مأموریت، سید ضیاء گلدانساز*، احمد دهقان اشکذری، محمد کوهی، سید ابوالفضل حسینی ده‌آبادی، ابوالقاسم مختاری اردکانی، محمدمهدی سیفی شورکی شهید شدند. در دی ۱۳۵۹، گروهی دیگر از پاسداران یزد به‌منظور یاری‌رساندن به مردم محاصره‌‌شدۀ شهر هویزه (غرب خوزستان) و دانشجویان پیرو خط امام به جبهۀ سوسنگرد رفتند که از این گروه، سید حسن بکایی به شهادت رسید (رنجبر، همان، ص ۱۲۷؛ صدرالساداتی و طباطبایی عقدا، ص ۵۴؛ فرهنگ ... ، ذیل نام‌ها).
مهم‌ترین رخداد سیاسی ـ امنیتی در این دوره، حضور محمدمهدی جعفری، سردبیر وقت روزنامۀ انقلاب اسلامی در شهر یزد برای سخنرانی بود. در آن زمان، اختلاف بین رئیس‌جمهور وقت، سید ابوالحسن بنی‌صدر و دیگر سران عالی‌رتبۀ کشور شدت گرفته بود و این روزنامه هم که مدیرمسئول آن بنی‌صدر بود، هرروز، بر اختلاف‌ها می‌افزود. در بهمن ۱۳۵۹، با آمدن جعفری به یزد، سپاه به دستور آیت‌الله صدوقی، وی را پس از پیاده شدن از هواپیما با خودرو به تهران فرستادند. با این اقدام، تبلیغات بر ضد آیت‌الله صدوقی در استان شدت گرفت که اختلاف بسیاری را برانگیخت و سپاه نیز از این موضوع برکنار نماند؛ اما پیام امام خمینی (ره)، در حمایت از آیت‌الله صدوقی تا حد بسیاری، از اختلافات کاست (نک: ج ۱۲، ص ۲۶۲-263). از پیامدهای این اختلاف استعفای محمدرضا محمدی از فرماندهی سپاه بود؛ پسازآن، محمد صادقی جانشین وی شد؛ اما پس از مدتی، او نیز به‌سبب اختلاف مدیریتی با مسئولان واحدها، فرماندهی سپاه را ترک کرد و این بار، برای فرماندهی سپاه استان یزد مهدی احمدی از تهران انتخاب شد (بهبودزاده، همان؛ احمدی) که پس از مدتی کوتاه وی نیز این مسئولیت را به فتح‌الله معین از استان اصفهان سپرد، که ارتباط خوبی با روحانیت یزد به‌ویژه آیت‌الله صدوقی داشت، معین مسئولان معاونت‌های سپاه یزد را از پاسداران اصفهانی همچون عزت‌الله شمعگانی، فرمانده عملیات؛ نامداری/ پایدار، مسئول اطلاعات؛ و پورمعمار، مسئول روابط عمومی منصوب کرد (بهبودزاده، همان؛ معزالدینی، ص ۱۸۲).
در ۳۰ خرداد ۱۳۶۰، پس از عزل بنی‌صدر و اعلام جنگ مسلحانۀ سازمان مجاهدین خلق ایران (منافقین) بر ضد جمهوری اسلامی، سپاه یزد، به‌ویژه واحد اطلاعات، افزون‌بر دفاع از کشور در برابر ارتش بعث عراق، در استان نیز مشغول مبارزه با اقدامات این سازمان بود و هرچند توانست در زمانی کوتاه، بیشتر اعضای گروه نظامی آن را دستگیر کند (زارع؛ متقی)، شماری از نیروهای آن به چند اقدام خرابکارانه و ترور دست زدند. ازجمله محمدحسین متوسل‌الحسینی (شهادت: ۲۶ شهریور ۱۳۶۰)، محمدعلی حسن‌پور (شهادت: ۱۳ مهر ۱۳۶۰) و آیت‌الله محمد صدوقی (فرهنگ، ذیل نام‌ها) را به شهادت رساندند. به همین سبب، مسئول واحد اطلاعات منطقۀ دو سپاه پاسداران شامل استان‌های اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری با نام مستعار مقدم و با حفظ سمت، برای مدت یک ماه، به‌منظور بررسی دقیق موضوعات یادشده سرپرستی سپاه یزد را بر عهده گرفت. پس از چهلم شهید صدوقی، فتح‌الله معین به سمت خود بازگشت. در نیمۀ دوم آبان ۱۳۶۱ محمدمهدی فقیه خراسانی، که معاون نیروی انسانی بود، به فرماندهی سپاه یزد منصوب شد. مهم‌ترین اقدام وی همکاری در تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر* در ۴ مهر ۱۳۶۲ بود (فقیه خراسانی؛ احمدی).
سپاه یزد در دفاع مقدس:
سپاه استان یزد در دورۀ جنگ عراق بر ضد ایران، به‌منظور حمایت و پشتیبانی از جنگ و رزمندگان این استان در چند محور فعالیت داشت که عبارت‌اند از:
الف ـ سازمان‌دهی نیروهای یزدی در قالب یگان‌های رزمی پیش از تشکیل تیپ الغدیر (31 شهریور ۱۳۵۹-4 مهر ۱۳۶۲): سپاه استان یزد، پیش از تشکیل تیپ الغدیر، نیروهای پاسدار و بسیجی را پس از جذب و آموزش مقدماتی نظامی در پادگان آموزشی شهید بهشتی* (باغ خان* سابق) و دیگر شهرستان‌های یزد در قالب ۳۰ گردان و گروهان به مناطق جنگی در جبهۀ جنوب و غرب روانه کرد (صدرالساداتی و طباطبایی عقدا، ص ۵۴-56؛ رنجبر، همان، ص ۱۲۸، ۱۲۹؛ برای آگاهی بیشتر، نک: جدول).
جدول استعداد رزمندگان یزدی تا پاییز سال ۱۳۶۲ ش
ردیف یگان عمل‌کننده استان/ شهرستان/ سازمان شمار گردان/ گروهان
1. تیپ ۱۷ علی بن ابیطالب(ع) قم ۲
2. تیپ ۱۴ امام حسین(ع) اصفهان ۱
3. تیپ ۳۱ عاشورا آذربایجان شرقی ۳
4. تیپ ۲۵ کربلا مازندران ۲
5. لشکر ۸ نجف اشرف نجف‌آباد اصفهان ۱۶
6. تیپ ۵۸ ذوالفقار ارتش ۲
7. سپاه سنندج (کردستان) سنندج ۲
8. 33 المهدی(عج) فارس ۱
9. لشکر ۸۱ زرهی کرمانشاه ارتش ۱
ب ـ تشکیل تیپ رزمی ۱۸ الغدیر: در مهر ۱۳۶۲، سپاه یزد با همکاری مسئولان استان یزد، به‌ویژه آیت‌الله سید روح‌الله خاتمی، نماینده امام در استان و امام جمعۀ یزد و فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مجوز تشکیل تیپ مستقل پیادۀ ۱۸ الغدیر را دریافت کرد؛ پسازآن، امور پشتیبانی از این تیپ مانند ساخت پادگان شهید عاصی‌زاده* (پانزده‌کیلومتری جادۀ اهواز ـ اندیمشک)، تأمین نیروی انسانی، فراخوان رزمندگان استان در دیگر یگان‌های سپاه، دعوت از همۀ گروه‌های سیاسی، تشکل‌های صنفی و مسئولان استان برای پشتیبانی از رزمندگان در جبهه‌ها را در دستور کار قرارداد؛ اما با طولانی‌شدن جنگ، این تیپ به حضور مداوم رزمندگان در جبهه‌ها نیاز داشت؛ بدین منظور در ۱۳۶۵ ش، از نیروهای بسیجی اداره‌ها و کارخانه‌های استان، گردان مستقل قائم(عج)* را تشکیل داد که نمایانگر حضور کارگران و کارمندان استان یزد در جبهه‌ها بود. این گردان در مدت نزدیک به ده ماه فعالیتش در دو عملیات کربلای ۴ و ۵؛ نیز پدافند از منطقۀ فاو (شبهه جزیره‌ای در جنوب شرقی عراق) شرکت داشت (بنی‌فاطمه، ص ۱۸-19، 118).
دیگر اقدام سپاه استان یزد دعوت از معلمان و دبیران آموزش‌وپرورش برای برپایی کلاس‌های درس دانش‌آموزان در جبهه‌ها بود که تا پایان دورۀ دفاع مقدس ادامه داشت. افزون‌بر این، مجتمع آموزشی الغدیر* را برای ادامۀ تحصیل رزمندگان بازگشته از جبهه‌ها در مرکز استان تأسیس کرد (اعیان)؛ نیز گسیل نیروهای متخصص، ارسال کمک‌های گوناگون و ایجاد هماهنگی‌های لازم با جهاد سازندگی استان در پشتیبانی از نیروها برای ساخت سنگر، آب‌رسانی، برق‌رسانی از دیگر اقدامات سپاه بود (امین).
پس از پذیرش قطعنامۀ ۵۹۸ در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ از سوی جمهوری اسلامی و برقراری آتش‌بس بین ایران و عراق و با کناره‌گیری محمدمهدی فقیه خراسانی از فرماندهی سپاه استان یزد، مهدی احمدی تا اواخر سال ۱۳۶۸ ش، این مسئولیت را بر عهده داشت. دیگر فرماندهان به ترتیب عبارت‌اند از: اکبر آقابابایی (شهادت: ۵ شهریور ۱۳۷۵) تا ۲۱ اردیبهشت ۱۳۷۰؛ سید محمدکاظم میرحسینی تا اوایل سال ۱۳۷۳ ش؛ محمدصالح جوکار تا شهریور ۱۳۸۰؛ اکبر فتوحی تا پایان سال ۱۳۸۱ ش؛ محمدعلی مهره‌کش تا اواخر سال ۱۳۸۵ ش؛ محمدمهدی فرهنگ‌دوست تا نیمۀ دوم سال ۱۳۸۸ ش؛ محمدعلی الله‌دادی تا ۲۰ خرداد ۱۳۹۰؛ اکبر فتوحی تا ۱۳۹۵ ش؛ فتح‌الله جمیری تا نیمۀ نخست سال ۱۳۹۷ ش و رضا پورشمسی تا اردیبهشت ۱۴۰۰ (فرهنگ‌دوست).
مآخذ: احمدی، مهدی (فرمانده سپاه پاسداران یزد در دورۀ دفاع مقدس)، مصاحبه با مؤلف، بهمن ۱۴۰۰؛ اعیان، محمد (مسئول مجتمع آموزشی الغدیر)، مصاحبه با همو، مهر ۱۴۰۰؛ امام خمینی، صحیفه، تهران: مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1378 ش؛ امین، حسن (فرمانده گردان ۲۳ قدر جهاد سازندگی یزد)، مصاحبه با مؤلف، بهمن ۱۴۰۰؛ بنی‌فاطمه، سید هدایت، شناسنامۀ تیپ الغدیر در دوران دفاع مقدس، تهران: مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ۱۳۹۹ ش؛ بهبودزاده، جواد، (تاریخ‌نگار و پژوهشگر انقلاب و دفاع مقدس استان یزد)، اطلاعات شخصی؛ همو، بخوان والعصر (سیری در زندگی سردار شهید ابراهیم ابراهیمی ترک)، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۹ ش؛ همو، دهم فروردین (تحلیلی بر تاریخ انقلاب اسلامی یزد)، تهران: سوره مهر، ۱۳۹۸ ش؛ همو، صالح (سیری در زندگی سردار شهید رمضان احمدی)، یزد: خط‌شکنان، ۱۳۹۹ ش؛ جعفری، حسین (از نیروهای اطلاعات سپاه یزد)، مصاحبه با مؤلف، شهریور ۱۳۹۹؛ رنجبر، عباس، روایت شرق (نقش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد در ایجاد امنیت و محرومیت‌زدایی در سیستان‌وبلوچستان به‌ویژه در سال‌های ۱۲۵۸-1359)، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۹۴ ش؛ همو، روایت غرب (نقش سپاه پاسداران انقلاب اسلامی استان یزد در ایجاد امنیت و محرومیت‌زدایی در استان‌های غربی کشور)، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان یزد، ۱۳۹۵ ش؛ زارع (نژادحسینیان)، ناصر، مصاحبه با مؤلف، ۲۰ مهر ۱۳۹۷؛ سپاه در گذر انقلاب (مجموعۀ اطلاعیه، بیانیه، اخبار و ... سپاه)، تهران: ادارۀ روابط عمومی و انتشارات سپاه، ۱۳۸۹ ش؛ صدرالساداتی، سید محمدرضا و سید عباس طباطبایی عقدا، گنج تمام‌نشدنی (اطلاعات کاربردی دفاع مقدس استان یزد)، یزد: اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، ۱۳۹۱ ش؛ فرهنگ اعلام شهدا: استان یزد، به کوشش مرکز مطالعات و پژوهش‌های بنیاد شهید و امور ایثارگران، تهران: شاهد، ۱۳۹۵ ش؛ فرهنگ‌دوست، محمدمهدی (فرمانده سابق سپاه یزد)، مصاحبه با مؤلف، بهمن ۱۴۰۰؛ فقیه خراسانی، محمدمهدی (فرمانده سپاه یزد در دورۀ دفاع مقدس)، مصاحبه با همو، بهمن ۱۴۰۰؛ لاور، محمدرضا، «مسئلۀ مبهمی از آن واقعه باقی نمانده است»، ماهنامۀ فرهنگی ـ تاریخی شاهد یاران، تهران: نوید شاهد، ۱۳۹۵ ش، شم ۱۳۴؛ متقی، قنبرعلی (اسم فعلی پارسائیان)، مصاحبه با مؤلف، ۲۵ مهر ۱۳۹۷؛ معزالدینی، محمدحسن، یادنامۀ بزرگداشت سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، یزد: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی استان یزد، ۱۳۸۱ ش؛ نظام‌زاده، تقی (فرمانده وقت سپاه سراوان استان سیستان‌وبلوچستان)، مصاحبه با مؤلف، مهر ۱۳۹۷؛ یزدانی، کرامت، خلیل کتاب کهنۀ جنگ، یزد: کنگره بزرگداشت سرداران و ۳۷۰۰ شهید استان یزد، ۱۳۷۸ ش.